Nieświadomość zbiorowa – wg Junga

Tagi

archetyp, archetypy, cień, dziedzictwo kulturowe, energia, holony, idee, in se, instynkty, jacobi, jung, kultura, memy, nieświadomość, nieświadomość zbiorowa, numinosum, numinotyczność, otto, podświadomość, pole morfogenetyczne, punkty mocy, siła życia, sny, synchroniczność, treści podświadome, wizje, wyparte treści, wzorce, węzły energii, Świadomość, świętość

Nieświadomość

Nieświadomość, z samej swojej definicji, jest niepoznawalna – Jung tak ją opisuje:

„Świadomość to jakby powierzchnia czy skóra napięta nad rozległym obszarem, którego wielkości nie znamy. Ponieważ nic nie wiemy o nieświadomości, przeto nie możemy określić dziedziny jej władania. Nie sposób mówić o czymś, czego się nie zna. Jeśli mówimy „nieświadomość”, to często nam się wydaje, że wyrażamy coś konkretnego, naprawdę jednak wyrażamy tylko to,  że nie wiemy czym jest nieświadome”.

Mimo tak kategorycznego sformułowania, które ma podkreślić wielkie trudności w badaniu nieświadomej części psyche, w koncepcji Junga mamy możliwość poznawania nieświadomości, jednak nie w relacjach bezpośrednich tzn. tak by jej treści w swojej naturalnej postaci pojawiały się w świadomości, lecz jedynie pośrednio.
I tak nieświadomość ukazuje się w postaci tzw. zalewów psychiki świadomej człowieka przez treści nieświadomości.
Występują one w postaci obrazów i symboli pojawiających się w snach, wizjach, czy fantazjach; mogą pojawiać się także jako symptomy lub kompleksy.
Mogą także być przyczyną stanów psychopatologicznych, takich jak histerie, nerwice, schizofrenie etc.

Nie wchodząc w psychologiczne wyjaśnienie mechanizmu tych zjawisk, chciałbym jedynie zasygnalizować, że wszystkie one pojawiają się przy obniżonym „progu świadomości” tzn. wtedy gdy ulegniemy wpływowi silnych emocji, przeżyjemy gwałtowny wstrząs, czy też po prostu śpimy (w stanach chorobowych przyczyny zalewów mogą być oczywiście o wiele bardziej skomplikowane).

Na podstawie wieloletniej obserwacji i prac badawczych Jung stwierdził, że nieświadomość przejawia w formach indywidualnej oraz zbiorowej.
Pierwsza z nich obejmuje treści zapomniane, wyparte, podświadomie dostrzeżone, pomyślane lub odczute czyli składa się z przeżyć wypartych lub stłumionych podczas życia każdego człowieka oraz wszelkich postrzeżeń zmysłowych czy odczuć podświadomych tzn. dziejących się poza świadomą egzystencją.
Treści te czasami można dowolnie przypominać sobie, często jednak są one głęboko ukryte i pozostają – w normalnym stanie świadomości – niedostępne dla naszej pamięci (np. gdy są wynikiem drastycznych przeżyć i są „wyparte”). Są one także, jako „żywy materiał”, zarodkiem późniejszych świadomych treści oraz są niepowtarzalne i charakterystyczne dla danego człowieka.

W przeciwieństwie do nieświadomości indywidualnej, — nieświadomość zbiorowa zawiera elementy charakterystyczne dla całej ludzkości czy wręcz całego życia psychicznego.
Jolande Jacobi, wieloletnia uczennica Junga, w swojej książce o jego psychologii, tak próbuje oddać jej charakter:

„Zbiorowa nieświadomość natomiast składa się z treści stanowiących nawarstwienie typowych – niezależnie od różnic historycznych, etnicznych i innych – właściwości ludzkości od jej czasów pierwotnych reakcji na powszechne ludzkie sytuacje, jak na przykład lęk, niebezpieczeństwo, walka z przemocą, wzajemny stosunek między płciami, rodzicami i dziećmi, postawy wobec nienawiści i miłości, wobec narodzin i śmierci, potęgi jasnych i ciemnych pierwiastków itd.”.

Według Junga nieświadomość zbiorowa jest „we wszystkich ludziach jednym i tym samym”, dzięki temu aspektowi identyczności nieświadomość zbiorowa jest tym, „… co pośredniczy między ludźmi.
W pewnym sensie jest ona „tym jednym, co wszystkich obejmuje” czyli posiada ponadosobistą i ponadczasową naturę.

Reasumując nieświadoma część psychiki zawiera w sobie zarówno biologiczne jak i kulturowe dziedzictwo ludzkości. Jest to ogromny zasób treści psychicznych otrzymywanych przez każdego z ludzi już w momencie urodzenia:
„zbiorowa nieświadomość jest ogromnym duchowym dziedzictwem rozwoju ludzkości, odrodzonym w każdej strukturze indywidualnej”.

Ważne też jest, że według Junga świadoma część psychiki (a więc ta jej część na której przede wszystkim koncentrujemy się w swoim poznaniu naukowym i filozoficznym) jest wtórna wobec nieświadomości zbiorowej, pisze on że jest ona jak mała wysepka na oceanie nieświadomości.

Co więcej wszelka inspiracja czy to w życiu, czy w twórczości pochodzi wyłącznie z „głębin” nieświadomości:
„wszystko, co kiedykolwiek ludzki — duch stworzył, pochodziło z treści, które w ostatecznej analizie istniały jako nieświadome ziarna”.

Jung pisze, że owa część psychiki jest dziedziczona przez ludzi w jakiś niezrozumiały dla nauki sposób. Nie wyjaśnia on tego fenomenu, jedynie – jako empiryk i fenomenolog, jak o sobie pisze – stwierdza fakt istnienia w psychice ludzkiej tych śladów jej prehistorii (część z nich Jung nazwał instynktami).

Archetyp

Termin archetyp zaczerpnął Jung z Corpus Hermeticum oraz z pisma Dionizego Areopagity De divinis nominibus, który pisał o „primitivae formae”; inspiracją dla Junga były też „ideae principalis” termin używany przez św. Augustyna.
Jung tak opisuje archetypy:

„Istnieją ponadto treści jednoznacznie nieznanego pochodzenia, w każdym zaś razie są one takie, że nie można ich zaklasyfikować jako zdobyte osobniczo. Charakteryzuje je wyraźna osobliwość: mają one charakter mitologiczny. Robią wrażenie, że nie należą do jakiejś konkretnej osoby, lecz raczej do ludzkości w ogóle.(…) Ten wzór podstawowy określiłem mianem archetypu, opierając się o sformułowanie św. Augustyna. Archetyp to jakiś typos (odcisk), trwale odgraniczone przyporządkowanie o charakterze archaicznym, które co do formy i treści zawiera motywy mitologiczne”.

Jeszcze inaczej archetypy można określić jako wzorce zachowań posiadające duży ładunek energii psychicznej i przez to wywierające znaczny wpływ na psychikę człowieka.

Archetypy są „dane” człowiekowi niejako a priori, tak więc według Junga człowiek od urodzenia jest psychicznie „pełny”, tzn. cały rozwój psychiki (od dzieciństwa aż do w pełni rozwiniętej psychiki dorosłego) jest dokonywany według wzorców archetypowych, które kształtują tworzącą się psychikę.

To, że mamy świadomość „ja” zawdzięczamy obecnemu w nas a priori archetypowi, który podczas rozwoju psychiki dziecka aktualizuje się właśnie w tej postaci (Jung nazywa też „ja” kompleksem ego i uważa ten archetyp za jeden z najważniejszych dla rozwoju i samopoznania jednostki).

Archetypy stanowią właściwą treść zbiorowej nieświadomości, są przedstawieniem typowych przeżyć poprzednich pokoleń, gromadzonych od czasów najdawniejszych. Bardzo ważne jest to, że są one typowe dla wszystkich kultur i cywilizacji; można je odnaleźć w mitologiach, bajkach, religiach, misteriach czy snach:

„Nawet sny zbudowane są w znacznym stopniu z tworzywa zbiorowego, podobnie jak w mitologii i folklorze różnych ludów pewne motywy powtarzają się w niemal identycznej formie. Motywy te określiłem mianem archetypów; uważam, że są to formy lub obrazy natury zbiorowej, które pojawiają się prawie na całym świecie jako części składowe mitów, a zarazem jako autochtoniczne i indywidualne wytwory pochodzenia nieświadomego”.

Jung twierdzi, że owe formy lub obrazy to po prostu energie i procesy psychiczne wyrażone w symbolicznej postaci.

Energetyka archetypów

Archetypy  „in se” – charakteryzują nie tylko formy, czy obrazy w jakich pojawiają się w polu świadomości, ale także bardzo duża dynamika w oddziaływaniu na psyche w tym sensie, że wywierają one na nią określony i bardzo silny wpływ.
Jung twierdzi, że owa specyficzna energia jaką posiadają archetypy pochodzi od instynktów, które są „podłożem” ich występowania.
Jak to się dzieje?
Otóż przejawiają siłę biologicznego życia, jego pędu do wzrostu i istnienia. Archetypy wyrastając na tej „glebie” (w sensie współtworzenia obrazów archetypowych) i w niej mają swoje korzenie, właśnie w postaci energii swojego działania:

„Jako że archetypy mają charakter instynktowny, biorą udział w dynamicznej naturze instynktu, dzięki czemu zdobywają specyficzną energię, która powoduje – a niekiedy wymusza – określone sposoby zachowania czy daje impulsy…”.

Natomiast warstwa treściowa archetypów, może być zupełnym przeciwieństwem tych treści które niosą w sobie instynkty, co więcej archetyp może użyć energii instynktu do „walki” z nim.

Dzieje się tak gdy działa archetyp wysoko rozwinięty, „duchowy”, którego cele mogą być sprzeczne z celami instynktownie realizowanymi przez biologiczną stronę natury ludzkiej.
Według Junga przeciwieństwo i biegunowość są koniecznym warunkiem wszelkiej energii psychicznej, energia ta istnieje właśnie dzięki procesom wyrównywania potencjałów między przeciwieństwami.
Jednak w psychice działa „prawo zachowania energii” , które polega na tym, iż ogólna ilość energii systemu jest stała, zmienia się tylko jej dystrybucja.

Także same archetypy zawierają w sobie przeciwieństwa, Jung często pisze o ich „wewnętrznej biegunowości” tzn., że w każdym archetypie istnieją obok siebie pozytywne i negatywne elementy (np. archetyp ojca zawiera aktywność i agresję, dobitność i skuteczność ale i niszczenie i destruktywność).

Archetyp ze względu na energię jaką posiada, ma charakter  numinosum tj. zjawiska które polega na czasowym „zniewoleniu” psychiki i wywołaniu w niej określonego wrażenia, wręcz specyficznej przemiany:

„Archetypy to możne i decydujące siły, to właśnie one , a nie nasz indywidualny rozsądek i praktyczny rozum powodują, że wyłaniają się wydarzenia.(…) o losie ludzi bez dwóch zdań decydują archetypy; wszystko rozstrzyga nieświadoma psychologia człowieka, a nie to, co wykluje się w górnych warstwach naszej mózgownicy”, …W pewnych okolicznościach archetypy mają moc nawiedzania i „opętywania” (numinotyczność!).
Jeśli więc pojmuje się je jako daimoniona, odpowiada to doskonale ich naturze”.

Pojęcie numinosum jako pierwszy wprowadził i opisał Rudolf Otto w książce pt. „Świętość”.

Numinalny charakter archetypu – polega na tym, że mając potencjalnie wielokrotnie większy ładunek energii niż indywidualna, świadoma część psyche archetyp powoduje „obniżenie progu świadomości” (lub gdy owo „obniżenie” spowodowane zostanie czynnikami z zewnątrz np. rytuałami, czy ceremoniami religijnymi), co z kolei powoduje, że treści nieświadome „wlewając się” przejmują częściowo kontrolę nad świadomością oraz wnoszą w nią nowe treści psychiczne czy znaczenia:

„…, numinozum włada i kieruje jednostką ludzką, która jest zawsze raczej jego ofiarą niż twórcą. Numinozum – jakakolwiek byłaby tego przyczyna – jest doświadczeniem niezależnym od woli jednostki… Numinozum jest cechą należącą do widzialnego obiektu, albo wpływem niewidzialnej obecności, która powoduje szczególną przemianę świadomości”.

Tak więc według Junga przeżycie numinozum jest konfrontacją z potężną i nieodpartą siłą, której nie można przezwyciężyć, można jedynie się na nią otworzyć.

Inny aspekt numinalno-energetycznego charakteru archetypów polega na tym, że działają one jakby były pewnego rodzaju „węzłami energii” czy też „punktami mocy” na mapie psychiki (ich działanie jest podobne do biegunów magnesu, które wokół siebie wytwarzają porządkujące linie sił oraz przyciągają odpowiadające im ładunki).

Efekt powoduje, że treści pojawiające się w polu nieświadomości są przekształcenie czy też grupowane według charakterystycznego dla nieświadomości porządku, często zupełnie odmiennego od porządku świadomej części psychiki.
Tak więc treści dobrze znane i rozumiane w polu świadomości w „głębinach” naszej nieświadomości ulegają przekształceniom i zmianom często dla nas niezrozumiałym i zaskakującym. Są one „przyciągane” przez poszczególne archetypy, które je jakby na nowo definiują i konfigurują.

Czasami proces ten jest bardzo nam pomocny, gdyż ukazuje różne zdarzenia w innym świetle i wydobywa z nich ukryte treści, które mogą nawet ostrzec świadomość przed fałszywym oglądem rzeczywistości (gdy np. we śnie postać przez nas – na jawie – wyidealizowaną widzimy obdarzoną negatywnymi cechami).

SYNCHRONICZNOŚĆ

Synchroniczność oznacza, według Junga, zasadę wyjaśniania zjawisk świata zewnętrznego jak i wewnętrznego, „jednoczesne pojawienie się pewnego stanu psychicznego i jednego lub więcej zdarzeń, które zdają się znaczącymi paralelami do chwilowego stanu podmiotowego – i, w pewnych przypadkach, vice versa”.

Pojęcie to oznacza czasową równoczesność dwóch lub więcej zdarzeń nie powiązanych ze sobą przyczynowo; może to być na przykład zbieżność przeżyć wewnętrznych (tj. snów, wizji, przeczuć etc.) ze zdarzeniami zewnętrznymi mającymi miejsce w przeszłości, przyszłości i teraźniejszości. Jung dzieli zjawiska synchroniczności na trzy kategorie:

• równoczesności stanu psychicznego obserwatora z wydarzeniem zewnętrznym,
• równoczesność stanu psychicznego obserwatora z wydarzeniem zewnętrznym odległym w przestrzeni,
• równoczesność stanu psychicznego obserwatora z wydarzeniem zewnętrznym odległym w czasie np. mającym nastąpić dopiero w przyszłości.

Zasada synchroniczności, jak podkreśla Jung, nie jest novum w myśli ludzkiej. Wskazuje on na jej poprzedniczki w myśli orientalnej (np. w i Cingu w Chinach), antycznej (nauce o sympatii wszystkich rzeczy), a nawet nowożytnej (np. w koncepcji „harmonii przedustawnej” Leibniza).

Tworząc pojęcie synchroniczności Jung chciał uzupełnić opis rzeczywistości, jak i narzędzia poznawcze człowieka, poprzez dodanie – do uznanej triady poznawczej i pojęciowej: przestrzeni, czasu i przyczynowości – czwartego czynnika właśnie synchroniczności.

Pojawianie się takich zsynchronizowanych zjawisk Jung wyjaśnia aktywnością sfery archetypów, z archetypem jaźni na czele.
To nieświadomość jest źródłem synchroniczności, istnieje w niej aprioryczna wiedza i porządek mikro- i makrokosmiczny niezależny od naszej woli, a archetypy spełniają w nim role porządkującą.

Ten aspekt sfery archetypowej określa Jung „absolutną wiedzą aprioryczną” ponieważ w niej zawierać się muszą przeszłość, teraźniejszość i przyszłość (synchronicznością jest przecież według niego przewidywanie zjawisk przyszłych!) oraz musi być ona niezależna od przyczynowości i przestrzeni.

Te cechy posiadają archetypy, przede wszystkim archetyp jaźni, który według Junga porządkuje rzeczy i wydarzenia zarówno w sensie przyczynowym, jak i synchronicznym. Co jest bardzo ważne – zbieżność zewnętrznego zdarzenia z wewnętrznym obrazem, rozumiana jako synchroniczność – sugeruje, oprócz duchowego, materialno-cielesny aspekt rzeczywistości archetypowej.
Niektóre pisma Junga sugerują, iż archetypy generują nie tylko rzeczywistość wewnętrzną (psychiczną), ale także rzeczywistość materialną, co – w rozumieniu idei platońskich – czyniłoby z archetypów czynnik stwórczy świata! ….

Całość artykułu na portalu poświęconemu Jungowi (Polecam!):
http://www.jungpoland.org/index.php?option=com_content&task=view&id=55&Itemid=191&limit=1&limitstart=0

—————————————————————————–

Wikipedia o nieświadomości zbiorowej

Nieświadomość zbiorowa to strukturalna część ludzkiej psychiki, której istnienie postulował Carl Gustav Jung. Ma ona zawierać podstawowe wzorce reagowania (instynkty) oraz myślenia, przeżywania i zachowania człowieka (archetypy). Można ja przyrównać do morza, po którym płynie statek świadomego „ja” (ego)

Pochodzenie

Nieświadomość zbiorowa została ukształtowana w toku ewolucji człowieka pod wpływem powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń. Odziedziczona po przodkach jako nieświadomość instynktowa i archetypowa wyraża się w mitach, sztuce, ceremoniale religijnym, obyczajach, marzeniach sennych, a także w doświadczeniach granicznych (przeżyciach mistycznych, paranormalnych czy stanach chorobowych wywołanych stymulacją nieświadomości). Według Junga nieświadomość zbiorowa podlega podobnej ewolucji w kolejnych epokach istnienia kultury, jak fazy rozwoju jednostki.

Badania Junga

Potwierdzeniem istnienia nieświadomości zbiorowej, dla Junga były jego sny z lat 1913 i 1914 przedstawiające powodzie i zlodowacenia w Europie, poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej. Zinterpretował wtedy tę nieświadomość jako źródło snów proroczych Dowodami na jej istnienie miały być również jego stany schizofreniczne i depresyjne do 1918, równoczesne (konwergencja) z masowym szaleństwem i powszechnym obłędem – jak określał wojnę. Jung wskazywał na kundalini jogę, tantrę, lamaizm i jogę taoistyczną jako na ważne źródła dostarczające mu materiałów porównawczych dla interpretacji tej nieświadomości

Badania Campbella

Argumentem za istnieniem nieświadomości zbiorowej są badania Josepha Campbella, wybitnego mitografa i antropologa XX wieku. Potwierdził on wspólne cechy mitów i przypowieści w różnych, niezwiązanych ze sobą, kulturach świata. Sceptycy twierdzą, że wspólne cechy mitów mogły wynikać z podobnych problemów, z którymi borykali się pierwotni ludzie w różnych kulturach.
Nie znaleziono do tej pory żadnych dowodów neurologicznych na istnienie nieświadomości zbiorowej, ani nie udało się zaprojektować eksperymentu psychologicznego, który by weryfikował jej istnienie.

—————————————————————————–

Encyklopedyczne wyjaśnienie terminu : archetyp

Archetyp – w psychologii pierwotne wyobrażenie i wzorzec zachowania, obejmujący także sferę myślową i niosący ze sobą znaczny ładunek emocjonalny, którego źródłem są utrwalone w psychice zapisy powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń.
Jest odbiciem instynktownych reakcji na określone sytuacje. Wraz z wzorcami zachowań popędowych (instynktami) archetypy mają stanowić strukturalne składniki nieświadomości zbiorowej, jej zasadniczą treść.
Pojęcie archetypu i nieświadomości zbiorowej wprowadził twórca psychologii analitycznej C.G. Jung.

Zdaniem Junga nieświadomość zbiorowa zawiera wiele różnorodnych archetypów, np.: archetyp narodzin, odrodzenia śmierci, mocy, jedności, archetyp bohatera, dziecka, Boga, demona, zwierzęcia, archetyp wody (symbol maternalny; uzależnienia), drzewa (symbol osobowości, nieświadomości), ognia (wypalenie, oczyszczenie) etc., lecz liczba ich jest ograniczona.
W literaturze najczęściej opisywane są następujące archetypy:

• Cienia – uosobienie zwierzęcej strony natury człowieka; jest odpowiedzialny za pojawienia się w świadomości człowieka i w jego zachowaniu treści nieakceptowanych społecznie;
• Animy/Animusa – kobiecy aspekt osobowości mężczyzny/męski aspekt osobowości kobiety; funkcjonują jako zbiorowe wyobrażenie kobiety lub mężczyzny, przyczyniając się (m.in.) do zrozumienia osób płci przeciwnej;
• Wielkiej Matki – symbol natury, zwłaszcza w jej namacalnym, rzeczowym aspekcie, uosobienie matki, bogini-żywicielki, macierzyństwa, nieśmiertelności, jedności życia i śmierci;
• Ojca – niebo i słońce, piorun i wiatr, fallus i broń, czarodziej i książę, a także wszystkie męskie zwierzęta i rośliny
• Starego Mędrca – symbol pierwiastka duchowego, mądrości kultury, uosobienie mędrca, wewnętrznego, duchowego przewodnika;
• Jaźni – obraz pełni i doskonałości człowieka; archetyp jaźni stanowi cel działań ludzkich, motywuje człowieka do dążenia ku pełni i jedności; często jest wiązany z obrazem mandali (krzyża, czwórcy, koła) i doświadczeniami religijnymi i mistycznymi; postacie takie jak Jezus Chrystus czy Budda stanowiłyby tu przykład rozwiniętych wyobrażeń tego archetypu.

• Niewinny i Sierota
• Męczennik i Wojownik
• Wędrowiec i Mag
• Trickster

Struktura każdego archetypu jest bipolarna – posiada on swoją konstruktywną i destruktywną stronę, zawiera całe potencjalne bogactwo dziedziny, której dotyczy. Archetypy przejawiają się w postaci symboli – ich treść zawsze wyraża się metaforycznie, nie dając się w pełni zwerbalizować. Symbole te możemy wychwycić w mitach, snach, wizjach.
Koncepcja nieświadomości zbiorowej nie znalazła potwierdzenia naukowego, choć ma interesującą kontynuację w postaci równie niepotwierdzonej, lecz wykraczającej poza psychologię koncepcji pól morfogenetycznych Sheldrake’a.

Źródło : Encyklopedia zgapedia & wikipedia
http://www.zgapa.pl/zgapedia/Archetyp_%28psychologia%29.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Archetyp_%28psychologia%29

Zobacz też

• Memy i wirusy umysłu
• Holograficzny wszechświat
• Hipoteza Gai
• Pole morfogenetyczne – Rupert Sheldrake
• Holonomiczny wszechświat i… holograficzna świadomość
• Kim jestem? Ken Wilber. Niepodzielone.

Poglądy Carla Junga na religię

Tagi

anima, animus, archetyp, ateizm, Bóg, bóg umarł, carl jung, cień, indywiduacja, integracja, jung, kompleksy, lustro, nerwica, nietzsche, osobowość, projekcja, psychoanaliza, religia, religioznawstwo, symbole, Świadomość

Carl Gustav Jung (1875-1961) był obok Freuda najwybitniejszym przedstawicielem nurtu psychoanalitycznego w psychologii religii. Analizując psychologię jungowską należy przede wszystkim podkreślić jej bogactwo w elementy zaczerpnięte z innych dziedzin wiedzy, takich jak astrologia, parapsychologia, alchemia, literatura, filozofia, sztuka, mistycyzm, filozofia Wschodu i wiele innych. Przejawia ona jednak w swym eklektyzmie również charakter fenomenologiczny i empiryczny pomimo krytycznego stanowiska środowiska akademickiej psychologii eksperymentalnej, w szczególności jeśli chodzi o postulowaną ważność „doświadczenia wewnętrznego”.

Swoją metodę badawczą opiera Jung na języku symbolicznym, którym przede wszystkim operują mity, legendy, baśnie, sny i dzieła mistyków. Mimo, że nie można nazwać teorii Junga systemem naukowym, wiele sformułowanych przez niego pojęć funkcjonuje zarówno w psychologii, jak i w psychologii religii. Jung przede wszystkim bada przejawy sił oddziałujących na psychikę człowieka, manifestujących się zarówno w świadomości, jak i w nieświadomości. Podkreśla on również niemożności traktowania religii jako zjawiska jedynie socjologicznego i historycznego.

Jako religię, zgodnie z łacińskim znaczeniem słowa religere rozumie troskliwe i skrupulatne baczenie na to, co Rudolf Otto nazywa numinosum, tzn. na jakąś dynamiczną egzystencję czy działanie nie będące wynikiem arbitralnego aktu woli. Przeciwnie działanie to ogarnia i opanowuje człowieka, który zawsze jest jego ofiarą, nie zaś sprawcą. Numinosum – bez względu na to co jest jego przyczyną – jest tym, co warunkuje podmiot niezależnie od jego woli: „religia jest więc szczególną postawą ludzkiego umysłu, którą zgodnie z pierwotnym rozumieniem terminu religio, można określić jako troskliwe uwzględnienie i baczenie na pewne dynamiczne czynniki pojmowane jako moce”. Moce te nazywane są przez ludzi w różnoraki sposób: duchami, demonami, bogami, prawami, ideami, ideałami, dotyczą zjawisk potężnych, niebezpiecznych lub pomocnych, ale również pięknych i pełnych znaczenia i są na tyle silnie doświadczane, że zmuszają do liczenia się z nimi, a również kochania ich i ubóstwiania.

Według Junga wyznanie jest natomiast skodyfikowaną i zdogmatyzowana formą pierwotnego przeżycia religijnego. Każde wyznanie opiera się zarówno na przeżywaniu numinosum lecz także na pistis czyli wierności, wierze i ufności w określone doznanie działania numinalnego oraz wynikającą z niego przemianę świadomości.
Warto przedstawić pokrótce podstawy psychologii analitycznej, na gruncie której Jung zajmuje się zjawiskiem religii w psychice ludzkiej.

Podstawą teorii Junga jest teza o pełnej realności psychiki, równorzędnej i niezależnej w stosunku do ciała i zjawisk fizycznych. Podkreślić należy szczególnie, że nie jest ona funkcją mózgu. Stanowią ją natomiast wszystkie procesy psychiczne: świadome i nieświadome. Świadomość genetycznie wywodzi się z nieświadomości i utrzymuje związek treści psychicznych z ego, będącym podmiotem świadomości.

Świadomość posiada cztery funkcje: intelekt, uczucie, percepcję i intuicję oraz dwie postawy: ekstrawertyczną i introwertyczną. Z reguły świadomość dysponuje tylko jedną funkcją i jedną postawą – reszta pozostaje w nieświadomości. Istnieją jeszcze dwie inne funkcje psychiki: persona, decydująca o stosunku do świata zewnętrznego i dusza będąca wewnętrzną formą osobowości, określającą sposób komunikacji z nieświadomością. Nieświadomość dzieli Jung na personalną i kolektywną.

Nieświadomość personalna zawierać ma treści zapomniane, wyparte i uchwycone bezwiednie, formujące się w postać kompleksów – „małych osobowości”. Są one wynikiem oddzielenia się od świadomości pewnych nieakceptowalnych z różnych względów elementów własnej natury, stanowią prawie autonomiczne elementy psychiki. Na świadomość kolektywną składają się zarówno emocje, nad którymi świadomość ma możliwość częściowej kontroli, jak i głębsze neurozy i psychozy, a także twórcze wizje religijne i artystyczne, nad którymi świadomość już nie sprawuje żadnej kontroli. Ta głębsza warstwa obejmuje kolektywne treści psychiczne będące duchowym dziedzictwem całej ludzkości przejawiającym się w jednostce.

Podstawowe elementy nieświadomości kolektywnej nazywa Jung archetypami, które są potencjalnymi formami lub wzorcami zachowań właściwymi człowiekowi. W psychologicznym aspekcie są one procesami psychicznymi zamienionymi w obrazy, tj. symbole i mity. Stanowić mają one najgłębszą treść wszystkich religii, są realizowane dogmatycznie, jednak silnie wpływają na psychikę, szczególnie, jeśli religia jest czymś żywym. Przejawianie się archetypów zachodzić może szczególnie w snach – będących środowiskiem dla wyrażania się symboli. Archetypy wyrażać się mogą poprzez wiele zróżnicowanych symboli. Motywy archetypowe pochodzą zdaniem Junga z prawzorców ducha ludzkiego, które przekazywane są nie tylko przez tradycję i migrację, ale również poprzez dziedziczenie. Warto wymienić podstawowe wyszczególnione przez Junga archetypy:

Archetyp cienia reprezentuje ciemną stronę ludzkiej osobowości, w mitologii jest on personifikowany przez postacie demoniczne, w literaturze ukrywa się pod takimi postaciami jak Mr Hyde u Stevensona czy „wilk stepowy” u Hessego. Spotkanie z własnym cieniem uzmysławia całość własnej stłumionej funkcji i postawy psychicznej. Cień zawiera w sobie to wszystko, co nasza świadomość odrzuca. Spotkamy go we śnie, micie lub konkretnej osobie, na którą rzutujemy naszą nieświadomość. Uświadomienie cienia jest początkiem przemiany osobowości.

Archetyp animy u mężczyzn i animusa u kobiet odgrywa rolę odpowiednika seksualnego w stosunku do płci przeciwnej. Anima jest wyrazem naszego stosunku do własnej nieświadomości a zarazem reprezentuje w nas wszystko to, co nie doświadczone i nie zróżnicowane. Anima przejawia się w mitologii, ale również w literaturze pod postaciami boginek, czarownic, czy wróżek, np. Małgorzata u Bułhakowa. Animusa spotykamy w postaci Dionizosa, Orfeusza, Don Juana a może również jako projekcję na konkretną osobę: Rudolfa Valentino, Bogarta czy Leonardo di Caprio. Anima i animus spełniają funkcję kompensującą postawę świadomą: anima uzupełnia w mężczyźnie funkcję monogamiczną i erotyczną, animus w kobiecie – poligamiczną i intelektualną.

Szczególnymi archetypami są archetypy starego mędrca i wielkiej matki. Tworzą one parę osobowości manicznych, tzn. posiadają nadzwyczaj potężną siłę, wyrażają bowiem duchową istotę człowieka jako mężczyzny i kobiety. Archetyp starego mędrca jest duchową zasadą życia, archetyp wielkiej matki natomiast obiektywną prawdą natury. Pierwszy wyraża najwyższą mądrość i występuje w mitologii jako mag, prorok, czy też wódz, drugi zaś uosabia miłość i przejawia się jako Sybilla, Izyda, Sophia oraz Maria.

Celem jungowskiej psychoterapii jest szczególnie proces indywiduacji, czyli integracji świadomości i nieświadomości. Polegać ma on na uświadomieniu przez człowieka treści archetypowych poprzez przeżywanie wyrażających je symbolów.
Niezwykle istotne jest występujące u Junga pojęcie jaźni czyli właśnie całości psychiki – mandali zawierającej zarówno elementy nieświadomości – archetypy, jak i całość odziedziczonych cech umysłowych i psychicznych. Pojęcie jaźni pozwala umieścić konkretną jednostkę ludzką w totalnej wielości archetypów, łącząc nieświadomość kolektywną ze strumieniem innych „osobnych” nieświadomości, zarówno przeszłych jak i współczesnych, poprzez partycypację. Sterowane przez libido (ogólną siłę życiową) ludzkie poczynania prowadzić mają do ostatecznego celu, czyli skonstruowania totalnej mandali jaźni – zawierającej wszystkie elementy człowieczeństwa.

Jako integralną część nieświadomości wyróżnia Jung zjawisko projekcji. Ma być ona umieszczeniem subiektywnego procesu na przedmiocie w przeciwieństwie do introjekcji, którą określa jako wchłonięcie przedmiotu przez podmiot. Projekcja jest zjawiskiem pozostającym całkowicie poza działaniem świadomej woli. Zenon Dudek w „Słowniku pojęć psychoterapeutycznych” określa zjawisko projekcji jako „mechanizm obronny i rozwojowy umożliwiający wydobycie silnie tłumionych, albo głęboko ukrytych treści psychicznych […] Treścią projekcji mogą być także warstwy głębinowe psychiki – archetypy […], np. symbole sztuki i religii uruchamiają projekcję, służą poszerzaniu tożsamości i przekształcaniu świadomości”.

Definiując pojęcie boga w psychologii analitycznej, Jung stwierdza, że hipoteza niewidzialnych bóstw czy demonów byłaby o wiele bardziej adekwatnym sformułowaniem nieświadomości (na bazie definicji kompleksów) niż jej antropomorficzna projekcja. Zakłada on, że historyczny proces despirytualizacji świata będzie przebiegał nadal, czego wynikiem będzie powrót wszystkiego, co na zewnątrz ma boski lub demoniczny charakter w głąb duszy – tam skąd wzięło swój początek.
Z postawą taką polemizuje polski filozof religii Jan Andrzej Kłoczowski OP. Traktuje on teorię Junga dotyczącą cofania się projekcji jako redukcjonizm. Pisze: „Proces cofania się projekcji jest, wedle Junga, nieuchronny: »ponieważ obecny rozwój świadomości żąda cofnięcia wszystkich dostępnych projekcji, tedy żadna mitologia – w sensie egzystencji bóstw innej niż psychologiczna – nie da się utrzymać«. Zarazem jednak Jung jest przeciwny racjonalizmowi, który z tego stanu rzeczy wyciąga przekonanie, że ponieważ nie znaleziono miejsca dla tronu Bożego wśród galaktyk, to żaden Bóg nie istnieje. Takim samym złudzeniem jest psychologizm (Jung ma chyba na myśli Freuda) twierdzący, iż Bóg jest tylko złudzeniem (iluzją).

Takie stanowisko prowadzi do nerwicy wielkich miast – czyli ateizmu.
Bóg jednak jest obecny w życiu każdego z nas, »bowiem jest w rzeczywistości efektywnie najsilniejszą pozycją psychiczną«. Ta potrzeba istnieje niezależnie od nas, my jej nie wytwarzamy; od wolności człowieka, od jego zdolności do stanowienia o sobie zależy to, kogo wybierze sobie za B(b)oga – »Bóg nie jest stwarzany, ale wybierany. Nasz wybór określa i definiuje B(b)oga«”.
Jung analizując nietzscheańską śmierć boga dowodzi rozszczepienia osobowości Nietzschego i konieczności spersonifikowania przez niego swego drugiego ja, poprzez nadanie mu imienia Zaratustry lub Dionizosa.

Ponieważ Nietzsche ateistą nie był, ale jego „bóg umarł”, Nietzsche sam stał się bogiem.
Jung dowodzi pozytywnej osobowości Nietzschego, który nie mógł pogodzić się z chorobą wielkich miast – ateizmem. Warto przypomnieć sytuację, gdy już jako ciężko chory żywiołowo zareagował na widok woźnicy niemiłosiernie okładającego konia batogiem. Jak wielką posiadać musiał siłę woli i chęć działania, pragnąc wyrwać bat oprawcy! Jung pisze o pozycji boga w psychice indywidualnej w ten sposób: „Od wolności człowieka zależy, czy bóg jest duchem, czy faktem natury, takim jak np. morfinizm, co też decyduje czy bóg oznaczać będzie potęgę błogosławioną, czy niszczycielską” oraz „Niewola i opętanie są synonimami. Zawsze istnieje w duszy „coś”, co bierze nas w swoje posiadanie oraz ogranicza i tłumi naszą wolność moralną…»Panowanie« i »moce« istnieją zawsze, […] Od nas zależy tylko wybór »pana«, któremu chcemy służyć”.

Bibliografia:
1. Kłoczowski J. A.: Psychologia a religia – sic et non, http://www.opoka.org.pl
2. Jacobi J.: Psychologia C. G. Junga, Warszawa, Wydawnictwo Wodnik, 1993.
3. Jung C. G.: Archetypy i symbole, Warszawa, Czytelnik, 1993.
4. Jung C. G.: Psychologia a religia, Warszawa, Książka i wiedza, 1970.
5. Prokopiuk J. S.: Karol Gustaw Jung jako psycholog religii, „Euhemer”,1962, nr 1, s. 35-61.
6. Rudin J.: Psychoterapia i religia, Warszawa, Wydawnictwo SOLARIUM, 1992.

Znalezione na chomikuj.pl, autora nie znam 🙂

Zobacz też

• Huna i Jung

• Cień – wg Junga

• Twórczy ludzie wg Junga

Cień – wg Junga

Tagi

alter ego, analiza, archetyp, ciemność, cień, dojrzałość, druga strona, dusza, ego, id, indywiduacja, integracja, jaźń, jung, mrok, nieświadomość, odwaga, podświadomość, psyche, psychoanaliza, stłumienie, symbol, tożsamość, transformacja, uzdrowienie, wyparcie, Świadomość

Pierwszy etap indywiduacji* prowadzi do doświadczenia z cieniem, który symbolizuje naszą, „drugą stronę”, naszego „ciemnego brata”.
Jest on wprawdzie niewidzialny, ale stanowi nierozdzielną część naszej całościowej psyche.
Albowiem „żywa postać wymaga głębokiego cienia, aby wystąpić plastycznie.
Bez cienia jest tylko dwuwymiarowym widmem.

Cień jest postacią archetypową, która w wyobrażeniach ludów prymitywnych dziś jeszcze bywa uosobiona w najrozmaitszych formach.  Jest on także częścią każdej jednostki, jakby oddzieloną cząstką, jej istoty, która jednak właśnie „jak  cień” jest z nią złączona.

Postać cienia jest również ulubionym i często wykorzystywanym motywem w sztuce.
Artysta w swej twórczości i w wyborze motywów wiele czerpie z głębi swej nieświadomości; z kolei rzeczy przezeń stworzone poruszają nieświadomość jego odbiorców i w tym leży ostateczna tajemnica jego oddziaływania.
Obrazy i postacie z nieświadomości powstają w nim i przemawiają potężnie do innych ludzi, chociaż ci ostatni nie wiedzą, skąd pochodzi ich „wzruszenie”.

Przykładami artystycznego wykorzystania motywu cienia mogą być: Peter Schlemihl Adalberta Chamisso, Wilk stepowy Hermanna Hesse,  Kobieta bez cienia – Hofmannsthala-Straussa, Szara eminencja – Aldousa Huxleya, piękna bajka Oskara Wilde’a „Rybak i jego dusza”, „Portret Doriana Graya”,  a także Mefisto, ciemny kusiciel Fausta.

Spotkanie z cieniem zbiega się często z uświadomieniem, sobie typu funkcjonalnego i typu postawy, do którego człowiek należy. Niezróżnicowanie funkcji i słabo rozwinięty typ po stawy są naszą „ciemną stroną”, tą pierwotną predyspozycją naszej natury, którą odrzucamy ze względów moralnych, estetycznych lub innych i której nie tolerujemy, ponieważ jest sprzeczna z uznanymi świadomie zasadami.
Dopóki bowiem człowiek zróżnicował tylko swoją główną funkcję, a rzeczywistość zewnętrzną i wewnętrzną chwyta prawie wyłącznie za pośrednictwem tej strony swojej psyche, dopóty pozostałe trzy funkcje z konieczności pozostają w ciemności, czyli w „cieniu”, i muszą być dopiero jakby po kawałku od niego odłączane i pozbawiane zanieczyszczeń pochodzących od różnych postaci nieświadomości.

Przetwarzanie cienia w ogólnych zarysach, choć z innym rozmieszczeniem akcentów, odpowiada temu, do czego zmierza psychoanaliza, gdy odkrywa historię życia jednostki, a zwłaszcza historię jej dzieciństwa; dlatego pojęcie i punkty widzenia Freuda nieraz zachowują swą wartość także dla Junga, gdy chodzi o ludzi, którzy znajdują się jeszcze w pierwszej połowie życia, a więc gdzie mamy do czynienia z koniecznością uświadomienia właściwości cienia.
Swój „cień” można spotkać w postaci albo wewnętrznej, symbolicznej, albo zewnętrznej, konkretnej. W pierwszym przypadku pojawia się on wśród danych nieświadomości, na przykład jako postać marzenia sennego, uosabiająca jakąś -jedną lub -jednocześnie- kilka cech psychicznych śniącego.
W drugim przypadku będzie to człowiek z otoczenia pacjenta, który dla tego ostatniego z tych lub innych przyczyn strukturalnych staje się nosicielem projekcji jego jednej lub kilku cech ukrytych w nieświadomości.

W zależności od tego, czy cień należy do sfery ja lub indywidualnej nieświadomości, czy też do sfery nieświadomości zbiorowej, przybiera on osobistą lub zbiorową formę przejawienia się.
Może zatem pojawić się równie dobrze jako postać z kręgu naszej świadomości – na przykład nasz brat (lub siostra), nasz najlepszy przyjaciel, jako człowiek będący naszym przeciwieństwem, albo jak w Fauście famulus Wagner – jak też jako postać mityczna – w przypadku gdy chodzi o przedstawienie treści nieświadomości zbiorowej – na przykład Mefistofeles, faun, Hagen, Loki itp.

Chociaż na pierwszy rzut oka może się to wydać paradoksalne, cień jako „alter ego” może być reprezentowany także przez postać pozytywną, gdy na przykład człowiek, którego „drugą stronę” on uosabia, w wewnętrznym świadomym życiu żyje jakby „poniżej swego poziomu”, poniżej swoich możliwości, wtedy bowiem jego cechy pozytywne wiodą ciemne życie cienia .

W swoim aspekcie indywidualnym cień reprezentuje „osobistą ciemność” jako uosobienie tych treści naszej psyche, które w ciągu naszego życia zostały niedopuszczone, odrzucone, wyparte, które jednak w pewnych okolicznościach mogą mieć także pozytywny charakter.

W aspekcie zbiorowym cień reprezentuje ogólnoludzką ciemną stronę .
I tutaj stosuje się to, co wyżej powiedziano o „archetypie kobiecości” . Ten obraz (brak ilustracji) ze sfery nieświadomości pochodzi od kobiety, która zupełnie nie uświadamiała sobie, że posiada wrodzoną „drugą stronę”, „cień”, który stoi przy niej do pomocy, aby łatwiej mogła nieść ciężkie brzemię – „kamień swego problemu życiowego”.

W toku pracy nad psyche spotykamy cień głównie w postaciach należących do sfery indywidualnej nieświadomości i dlatego należy go interpretować najpierw w jego aspekcie zupełnie osobistym i dopiero w drugim rzędzie w aspekcie zbiorowym.

Cień znajduje się jakby na progu sfery „matek” nieświadomości.

Rośnie i krystalizuje się równoległe z ego. Jak ciemna masa doświadczeń, które nigdy lub rzadko są dopuszczane do naszego życia, stoi nam na drodze, aby dotrzeć do twórczej głębi naszej nieświadomości.

To jest przyczyna, dla której stopniowo lub nagle popadają w zupełną jałowość ludzie, którzy kurczowo, ze straszliwym wysiłkiem woli znacznie przekraczającym ich siły, starają się utrzymać „na górze” i którzy do swej słabości nie mogą się przyznać ani przed sobą, ani przed innymi.
Ich poziom duchowy i moralny nie został osiągnięty w sposób naturalny, ale jest raczej sztucznie wzniesionym i siłą utrzymywanym rusztowaniem, któremu w każdej chwili grozi załamanie nawet przy najmniejszym obciążeniu.

Widzimy, jak dla takich ludzi jest rzeczą trudną lub zgoła niemożliwą dać sobie radę ze swą wewnętrzną prawdą, ustalić właściwy stosunek albo wykonać prawdziwie życiową pracę; jak coraz silniej opanowuje ich neuroza, w miarę jak coraz większa liczba elementów wypartych nawarstwia się w ich cieniu.
W młodości bowiem warstwa ta z natury rzeczy jest jeszcze stosunkowo cienka i dlatego łatwiejsza do dźwigania; w trakcie życia gromadzi się jednak coraz więcej materiału i z czasem tworzy się z tego brzemię nie do zniesienia.

„Za każdym idzie jego cień i im mniej jest on włączony do świadomego życia człowieka, tym bardziej jest czarny i gęsty”.
„Gdyby wyparte tendencje cienia nie były złe, nie byłoby żadnego problemu. Ale z reguły cień jest tylko czymś  […] nie przystosowanym i niepewnym, ale nie absolutnie złym. Zawiera także cechy dziecinne lub prymitywne, które w pewnym stopniu ożywiają i upiększają istnienie” człowieka.
Jednakże człowiek natyka się na przyniesione zasady , na przesądy, formy i obyczaje, na różnego rodzaju kwestie prestiżowe; zwłaszcza te ostatnie, jako ściśle związane z problemem persony, mogą często odegrać fatalną rolę i zahamować wszelki rozwój psyche.
„Proste stłumienie cienia jest lekarstwem równie mało skutecznym, jak zgilotynowanie jako środek na ból głowy. […] Gdy uświadamiamy sobie swoją niższość, to zawsze mamy szansę poprawienia tego stanu rzeczy. Niższość ta, pozostając zawsze w kontakcie z innymi zainteresowanymi, stale podlega modyfikacjom. To jednak, co wyparte i odosobnione od świadomości, nigdy nie może być poprawione”

Konfrontacja z cieniem oznacza zatem przyjęcie bezwzględności natury.
Jednakże jak wszystko, co znajduje się poza naszą świadomością, zostaje dzięki mechanizmowi projekcji przeniesione na zewnątrz nas . Wskutek tego zawsze znajdziemy „kogoś innego, kto zawinił” dopóki nie uświadomimy sobie, gdzie ciemność się faktycznie znajduje.
To też doprowadzając cień do świadomości drogą analizy, trzeba najczęściej liczyć się z wielkimi oporami ze strony pacjenta, który często zupełnie nie może znieść myśli, że całą tę ciemność musi zaakceptować jako należącą do niego samego; obawia się nieustannie, że pod ciężarem tego poznania zawali się z takim trudem wzniesiony i podtrzymywany gmach jego świadomego ja.

Dlatego wiele analiz rozbija się o to, że już w tym stadium pacjent nie wytrzymuje konfrontacji z treściami nieświadomości i przerywa pracę w samym środku, aby znowu schronić się w świat złudzeń lub neurozy. Jest to niestety wypadek nierzadki.

Fakt, że Jung przypisuje tak wielkie znaczenie doprowadzeniu cienia do świadomości, jest jedną z głównych, chociaż często nie uświadomionych przyczyn lęku żywionego przez wiele osób przed poddaniem się analizie metodą Junga. Powinno się zawsze uwzględniać te okoliczności, wydając sąd lub potępiając pozornie „nieudane” analizy. Chociaż ten kielich może być gorzki, nie można go uniknąć.
Dopiero bowiem wówczas, gdy nauczymy się odróżniać siebie od naszego cienia, uznając jego rzeczywistość jako część naszej istoty, i gdy stale o tym będziemy pamiętać, może udać się nasza konfrontacja z pozostałymi parami przeciwieństw naszej psyche.
Dopiero to jest początkiem obiektywnej postawy wobec własnej osobowości, tej postawy, bez której nie można uczynić dalszego kroku na drodze do całości.
„Jeśli wyobrazicie sobie człowieka, który ma dosyć odwagi, aby cofnąć wszystkie swoje projekcje, to macie do czynienia z osobą, która jest świadoma istnienia znacznego cienia. Taki człowiek obarczył się jednak nowymi problemami i konfliktami.
Sam dla siebie stał się poważnym zagadnieniem, gdyż nie może już teraz powiedzieć, że inni robią to czy tamto, że oni popełniają błąd i że trzeba z nimi walczyć.  Żyje on w «domu własnych myśli», w wewnętrznym skupieniu. Taki człowiek wie, że cokolwiek jest złego w świecie, jest także w nim samym; jeśli tylko nauczy się dawać sobie radę ze swym cieniem, to uczyni coś istotnego dla świata. Uda mu się wówczas odpowiedzieć przynajmniej na maleńką cząstkę nie rozwiązanych, olbrzymich problemów dnia dzisiejszego.”
—————————————————————–

* Indywiduacja oznacza: „Stać się odrębną istotą, a także swoją własną j a ź n i ą o tyle, o ile przez indywidualność rozumiemy naszą najbardziej wewnętrzną, ostateczną, nieporównywalną, jedyność. Zbadanie samego siebie i samourzeczywistnienie jest przeto – a przynajmniej powinno być! – niezbędnym warunkiem wstępnym przy podejmowaniu wyższych zobowiązań, nawet gdy polegają one tylko na realizowaniu możliwie najlepszych form i możliwie największego zasięgu dla swego życia indywidualnego; to właśnie czyni nieustannie przyroda, nie mając przy tym odpowiedzialności, która jest boskim przeznaczeniem człowieka. ”

Fragment z Jolanta Jacobi „Psychologia Junga”, cytaty oryginalne: Jung.

Zainteresował Cię temat Cienia?
Dowiedz się co pisze o nim Prokopiuk:  cz I oraz cz II

Możesz poczytać także podobne posty :

• Zaakceptuj i bądź wolny…

• Wewnetrznie podzieleni

• Wojna w Tobie trwa

• Nauka akceptacji dobrego i złego

• Zintegruj w sobie męskość i kobiecość

• Kim jestem? Ken Wilber. Niepodzielone.

• Życie w harmonii

Powstawanie negatywnych przywiązań: Archetypy Tybetańskiej Księgi Umarłych

Tagi

archetyp, archetypy, assurowie, bogowie, buddyzm, demony, schematy, tradycyjne wierzenia buddyjskie, tybetańska księga umarłych, wzorce, zwierzęta, Świadomość

Zgodnie z założeniami tradycyjnego buddyzmu, przyczyny cierpień i odradzania się tkwią w szkodliwych, destrukcyjnych namiętnościach i skłonnościach czyli stereotypach zachowania oraz w zniekształconym postrzeganiu świata, zaciemniającym jego prawdziwy obraz i wciągającym ludzi w ślepy pościg za zadowoleniem i przyjemnymi doznaniami. Zamroczone niewiedzą życie podobne jest do narkotycznego „haju”, dającego co prawda krótką chwilę złudnej euforii, ale i trzymającego w uścisku uzależnienia. Rezultatem takiego trybu życia jest postępująca degradacja duchowa, wzmocnienie pierwiastka zwierzęcości, wyniszczenie organizmu i śmierć.

Tradycja buddyjska wyróżnia trzy podstawowe motywy jako przyczyny (hetu) życia nieoświeconego. Jest to chciwość i przywiązanie do tego, co się posiada – symbolizowane przez czerwonego koguta, następnie nienawiść, złość i odraza – przedstawiane jako zielona żmija oraz ignorancja, uleganie złudzeniom, ślepa pogoń za zapewnieniem sobie przetrwania za wszelką cenę i tym samym pozostawanie w kole wciąż nowych wcieleń – ten ostatni motyw symbolizowany jest przez czarną świnię.

Te trzy główne „splamienia” umysłu są motywami archetypowymi, obrazami wielopłaszczyznowej rzeczywistości, których nie da się wyrazić w sposób jednoznaczny w formie ścisłych określeń świata trójwymiarowego. Do przekazania ich znaczenia bardziej stosowne są porównania, analogie, symbole i przypowieści. Zawsze należy przy tym pamiętać, że każdy z tych opisów jest zaledwie projekcją obiektu o wielu aspektach, nigdy nie będącą w stanie wyczerpać całego bogactwa jego treści. Przypomina to próbę przedstawienia ogromnego, wielokondygnacyjnego i rozległego gmachu na płaskim zdjęciu. Nawet jego fotografie z wszystkich możliwych stron, łącznie z pomieszczeniami wewnątrz, nie zastąpią bezpośredniego, całościowego wglądu oraz poznania go poprzez własne doświadczenie. Podobnie jest z archetypem – można go poznać jedynie w odmiennym stanie świadomości, poprzez własne doświadczenie wewnętrzne.

Inną istotną właściwością archetypów jest brak między nimi wyraźnej granicy, zlewają się ze sobą jak fale. Z tego powodu trójka zwierząt symbolizujących trzy główne ułomności naszej natury przedstawiona jest w ruchu. Kroczą jedno za drugim po okręgu, trzymając w pyskach ogon poprzednika. Zlewanie się obrazów archetypowych jeszcze bardziej utrudnia ich przekaz za pośrednictwem dostępnych nam narzędzi, na przykład języka, rodzi wiele sprzecznych poglądów i nielogiczności.
Z tego względu europejscy uczeni długo nie mogli zrozumieć, a większość nie rozumie nadal, fundamentalnych pojęć i obrazów religii ezoterycznych, zawsze mających naturę archetypową. Do religii tych należy nie tylko buddyzm, motywy archetypowe występują również w tradycji chrześcijańskiej.

Odkrywanie pełnego znaczenia archetypów przedstawiających trzy główne splamienia umysłu odbywa się w buddyzmie tybetańskim poprzez obrazy pięciu trucizn będących rezultatem tych ułomności, opisanych jako pięć różnych stereotypów zachowania, które ujawniają się w sześciu światach samsary. Przedstawia je opis dwunastu faz procesu karmicznych wcieleń.

Do pięciu trucizn należą: błądzenie, nienawiść, chciwość, zawiść i pycha. Cechy te ujawniają się jako rezultat trzech głównych szkodliwych ułomności ludzkiego umysłu, z racji jednak ich archetypowej natury mogą uwidaczniać się z różną intensywnością w różnych sferach egzystencji. Związek pomiędzy trzema podstawowymi przyczynami a pięcioma truciznami przedstawiony został na wykresie. Określenie „pięć trucizn” bierze się stąd, że w buddyzmie niepełna świadomość traktowana jest na równi z chorobą, zatruciem. Postać Buddy pomagającego odzyskać pełną świadomość nosi nazwę Buddy Uzdrawiającego. Dla każdej z pięciu trucizn przejawiających się najjaskrawiej w jednym z sześciu światów samsary stosuje się inny zestaw środków leczniczych, czyli określonych obrazów, mantr, symboli itp.

Każda z trucizn przynależy do jednego ze światów samsary, ale występuje także we wszystkich pozostałych, choć w mniejszym natężeniu. Błądzenie najsilniej przejawia się w dwu światach – bogów i zwierząt. W świecie bogów ujawnia się jako nieodróżnianie rzeczywistości od iluzji oraz nieuświadamianie sobie kruchości życia i ograniczających go ram czasowych. Jego mieszkańcy koncentrują się na pogoni za przyjemnościami zapominając, że rozkosze rajskiego żywota miną wraz z wyczerpaniem się złoża pozytywnej karmy. Beztroskie przebywanie w raju, jakim jest świat bogów, stanowi poważną przeszkodę w prawidłowym rozumieniu rzeczywistości, utrudnia rozwój duchowy oraz zabija współczucie dla istot znajdujących się w mniej uprzywilejowanej sytuacji.
Człowiek zamieszkujący świat bogów może w rezultacie spaść ponownie na niższy poziom wcieleń. W skrajnej formie błądzenie uwidacznia się w świecie zwierząt, gdzie przybiera postać otępienia, całkowitej ignorancji, niedorozwoju intelektualnego i zawężonej świadomości. Osoby przebywające w świecie zwierząt zdominowane są przez rządzące nimi instynkty i strach przed prześladowcą.

Sferą egzystencji zdominowaną przez nienawiść jest piekło. Niewyobrażalne cierpienia, jakim poddawane są przebywające w nim istoty, są nie tyle karą, co odzwierciedleniem ich własnych czynów popełnionych w minionych wcieleniach i dają im możliwość zaznania ich skutków. Są oczyszczającym ogniem, który rozbudza wrażliwość i sumienie, uwalnia z obciążeń karmicznych i otwiera drzwi ku lepszym formom istnienia.

Chciwość i zachłanność związane są ze światem głodnych duchów (pretów) opętanych nienasyconą żądzą posiadania i doznań. Każda próba zaspokojenia tych pragnień wzmaga ich siłę oraz pogłębia poczucie niezaspokojenia. Próby te są jak gaszenie pożaru benzyną i dalsze rozprzestrzenianie pożogi. Głodne duchy często nawiedzają miejsca swego poprzedniego bytowania, ponieważ przykute są do nich mocą przywiązania i niezaspokojonych pragnień. Pojawiają się jako nocne zjawy, goście seansów spirytystycznych, wampiry wysysające z ludzi energię życiową itp. .

Świat assurów – wojowniczych półbogów, demonów i tytanów – to sfera, w której najsilniej przejawia się zazdrość. Trucizna zazdrości rodzi wrogość i zagrzewa do walki. Jej podstawowym przejawem jest siła.

Wreszcie pycha, arogancka duma i wygórowane mniemanie o sobie, to główna ułomność świata ludzi. W świecie tym istnieją największe szanse uświadomienia sobie własnej natury oraz przeżycia natchnionych wglądów. Wykorzystanie tych możliwości dane jest jednak tylko tym osobom, które pokonały iluzje wszystkich pięciu trucizn, przede wszystkim zaś dumę. Pozostali mieszkańcy świata ludzi wiodą życie oddając się przyjemnościom, zabiegając o bogactwo i władzę. Co ciekawe, pokonanie pychy zajmuje centralne miejsce także w tradycji chrześcijańskiej, zwłaszcza prawosławnej.

Trzy główne splamienia umysłu oraz pięć trucizn rodzą i utrzymują w nas iluzję własnego „ja”, tj. wyobrażenie o sobie jako istocie żyjącej wyłącznie lub przede wszystkim dla siebie i w sobie samej, oddzielonej od reszty żywych istnień i wszechświata. Przekonanie to, często trwające przez wiele wcieleń, rodzi cierpienia i niemożność wyrwania się z koła samsary.

Buddyzm dzieli cykl reinkarnacji na dwanaście faz, nazywanych Dwunastoczłonowym Kołem Zależnego Powstawania. Każda faza tej formuły jest konsekwencją wszystkich pozostałych ogniw i jednocześnie ich przyczyną. Współzależność ta widoczna jest w graficznej formie kręgu podkreślającego ciągłość cyklu, brak początku i końca. O szczegółach 12-fazowego cyklu egzystencji można przeczytać w książce A. Govindy Podstawy mistycyzmu tybetańskiego. Nas interesują tylko logiczne podstawy tej struktury.

Przyjście na świat wynika z dążenia do wcielenia się w ciało fizyczne, dla którego naturalna jest żądza życia. Żądzę tę podsyca pragnienie posiadania wszystkiego, co daje ciału zmysłową rozkosz, a ta z kolei zależy od zdolności odróżniania doznań przyjemnych od nieprzyjemnych. Zdolność odczuwania pojawia się wraz z rozwojem świadomości, która potrafi odbierać bodźce ze świata zewnętrznego kształtującego nasze zachowanie. Świadomość gromadzi ponadto karmiczne stereotypy minionych wcieleń, formowane przez egoistycznie ukierunkowaną aktywność, żywiącą się iluzją oddzielenia od świata i innych ludzi. Zrozumieć najgłębsze przyczyny i mechanizmy powstawania stereotypów zachowań pomaga współczesna psychologia głębi.

Jak już wspominaliśmy, zewnętrzne motywy zachowania zależą od środowiska – zdolności człowieka do przetrwania, prokreacji, utrzymania równowagi fizjologicznej i społecznej. Dla motywów wewnętrznych natomiast najważniejszy jest stan psychiki, równowaga emocjonalna i duchowa. Zakłócenie wewnętrznej harmonii może być spowodowane dążeniem wyłącznie do zewnętrznych celów, lecz nie zawsze. Krótkotrwałe uczucie szczęścia możliwe jest na przykład dzięki nowemu, cennemu nabytkowi, ale można je przeżyć także obcując z przyrodą, podczas modlitwy lub medytacji. Zdarza się jednak, że mimo prestiżowych nagród i materialnego bogactwa pozostajemy niezadowoleni, z poczuciem wewnętrznej pustki. Ukierunkowanie na cele zewnętrzne jest strategią polegającą na tym, że stan wewnętrznej harmonii osiągany jest za pomocą zaspokojenia potrzeb materialnych, zdobycia przywilejów społecznych itp.

Obserwując proces powstawania mechanizmów zachowań i kształtowania się stereotypów reagowania można zauważyć pewną prawidłowość. Punktem wyjścia jest zawsze pojawienie się uczucia, że czegoś nam w życiu brakuje. Następnie pojawia się pragnienie, aby usunąć ten brak i na powrót znaleźć się w stanie wewnętrznej harmonii. W tym właśnie momencie stajemy przed wyborem sposobu zaspokojenia pragnienia, a więc w pierwszym punkcie bifurkacji, czyli rozwidlenia dróg. Jedna droga to zaspokojenie potrzeby, druga – praca z wewnętrzną energią, praną. U podstaw uczucia niedosytu, braku lub harmonii leży pewien stan psychoenergetyczny oraz wzajemny stosunek materii subtelnej i rzeczywistości, dlatego też druga droga jest metodą prawdziwie skuteczną. Wymaga ona jednak transformacji na najgłębszym poziomie i wielkiej dyscypliny. Większość ludzi wybiera drogę pierwszą, łatwiejszą, lecz wciągającą jeszcze głębiej w niewolę namiętności i żądz oraz karmicznych wcieleń.

Po dokonaniu pierwszego wyboru, powstaje konieczność następnych decyzji, ponieważ zaspokojenie potrzeb może być realizowane na różne sposoby. Wyłania się drugi punkt bifurkacji, kolejne rozwidlenie. Najbardziej naturalne wydaje się bezpośrednie zaspokojenie pragnienia, nie wszystkie życzenia mogą być jednak spełnione, na przeszkodzie stoi często wiele uwarunkowań społecznych, względy etyczne itp. W podobnej sytuacji można uwolnić się od uczucia braku w sposób pośredni, poprzez tzw. przesunięcie aktywności na czynności nie związane z danym celem (np. obgryzanie paznokci, miętoszenie chusteczki w chwilach zdenerwowania, itp.) bądź poprzez aktywność zastępczą (nieuzasadniona agresja w stosunku do osób postronnych, wyładowywanie negatywnych emocji w domu na najbliższych osobach itp.).

Innym sposobem pośredniego uwolnienia się od potrzeby jest jej usunięcie poprzez zmianę wewnętrznego nastawienia, tj. zmianę wewnętrznego stanu psychiki bez widocznych oznak zewnętrznych. Może się to odbywać za pomocą tłumienia, czyli zablokowania i przeniesienia niezaspokojonego pragnienia w sferę głębokiej podświadomości lub za pomocą sublimacji – wykorzystania energii niezaspokojonej potrzeby do innej, ważniejszej aktywności. Klasycznym przykładem sublimacji jest zamiana energii seksualnej na twórczą (20, 22). Choć termin „sublimacja” pojawił się dopiero w psychoanalizie, jego idea znana była i z powodzeniem stosowana w dawnych praktykach ezoterycznych. Przykłady korzystania z tej techniki zawiera mitologia starożytnych Indii. Znana była tam pod nazwą „tapas” jako świadome ograniczanie zwierzęcych pragnień (post, długie pozostawanie w niewygodnej pozycji, ograniczenia seksualne itp.), które rozbudzają bardzo silną motywację do nieprzeciętnych dokonań. Technika ta znana jest także w hinduskiej tantrze. W tradycji tantry silne podniecenie seksualne jest kontrolowane tak, aby nie wystąpił orgazm. Energia ta stanowi źródło ogromnej siły magicznej (15, 16).

Obok stłumienia i sublimacji istnieją jeszcze inne, bardziej bezpośrednie formy oddziaływania na psychikę człowieka, które regulują stopień intensywności pragnień. Należą do nich nowoczesne metody stymulacji elektrycznej różnych obszarów mózgu oraz oddziaływanie za pośrednictwem różnego rodzaju pól oraz substancji narkotycznych. Nie można też pominąć technik magicznych i sugestii, a także ich najnowszych modyfikacji uwzględniających wiedzę psychotroniczną. Mimo jednak tej obfitości metod sterowania siłą pragnień zdecydowana większość ludzi zajmuje się ich bezpośrednim zaspokajaniem. Ponieważ pełne zaspokojenie wszystkich potrzeb jest po prostu niemożliwe, pragnienia szczególnie silne kompensowane są poprzez przesunięcie aktywności, aktywność zastępczą bądź tłumienie. Podobne podejście nie sprzyja jednak duchowemu dojrzewaniu, lecz wciąga coraz bardziej w przestrzeń iluzji. Choć sublimacja silnych zwierzęcych pragnień byłaby postępowaniem najbardziej korzystnym i pożądanym, decydują się na nią tylko nieliczni, wymaga ona bowiem od człowieka określonego poziomu rozwoju duchowego już na samym początku drogi.

Tak więc w zależności od dokonanych wyborów kształtuje się określona strategia uwalniania napięcia związanego z niezaspokojonymi pragnieniami oraz dostarczania sobie doznań przyjemnych, podtrzymujących nasze dobre mniemanie o sobie. Strategia ta zazwyczaj stanowi oryginalną mieszaninę wszystkich wymienionych wyżej sposobów i to ona właśnie decyduje o niepowtarzalnym portrecie psychologicznym danej osoby, wywołując różnice między ludźmi.

Na strategię zachowania składają się również wzorce karmiczne. Ta część psychiki, która ukształtowała się w wyniku określonych stereotypów karmicznych, jest najtrwalsza i najbardziej odporna na wszelkie zmiany, kryje też w sobie zalążki sytuacji prześladujących człowieka przez całe życie. Na tym poziomie psychiki różnice między pierwiastkiem jasnym i ciemnym widać najwyraźniej.

Oto kilka przykładów różnych strategii uwalniania się od napięć wywołanych przez niezaspokojone pragnienia i kształtujących różne typy osobowości:

Pierwszym jest „ucieczka od problemu”. Polega ona na zagłuszaniu zasad niczego problemu i pojawiającej się w rezultacie frustracji za pomocą jakiegoś przyjemnego „zagłuszacza”, takiego jak smaczne jedzenie, seks, rozrywki itp. Nierzadko metoda ta prowadzi do silnego uzależnienia się od alkoholu, narkotyków itp.

Drugim sposobem jest „utożsamianie się z mocarzem”. Strategia ta kształtuje typ zachowania charakterystyczny dla świadomości rodowo-plemiennej, której korzenie tkwią w zamierzchłej przeszłości. Polega ona na oddaniu prawa do decydowania i wyboru silnemu liderowi, rezygnacji z samodzielnego rozwoju i odpowiedzialności. Lider staje się z jednej strony bezlitosnym tyranem, z drugiej jednak obrońcą i gwarantem bezpieczeństwa. Dla słabego, bezwolnego człowieka uosabia on pewność, porządek i równowagę. Stereotyp ten kształtuje się we wczesnym dzieciństwie u dzieci żyjących w trudnych warunkach, bez miłości i ciepła, obrażanych i krzywdzonych przez silniejszych. Często utożsamiają się one później z jednym z tyrańskich wodzów historycznych lub żyjących współcześnie – Napoleonem, Hitlerem, Stalinem. Taką osobowość łatwo jest kontrolować i rzeźbić, toteż stanowi ona idealny typ dla ustrojów totalitarnych. Gdy napięcie wywołane głęboką frustracją przekracza granice wytrzymałości takiej osoby, może przekształcić się w chorobę psychiczną. Chory jest wówczas przekonany, że istotnie jest Iwanem Groźnym, Berią itp.

Innym przykładem strategii uwalniania się od napięć jest „wiara w świetlaną przyszłość”. Istnieje typ ludzi, którzy gotowi są do każdych wyrzeczeń i ofiar w imię bardzo odległego celu. W religii celem tym jest na przykład nagroda po śmierci. Podejście to najczęściej występuje u wielkich działaczy społecznych i reformatorów, ale także u fanatyków i rewolucjonistów. W każdym przypadku są to osoby, które dokonały w sobie sublimacji zwierzęcych instynktów i posiadają silną wolę.

Podobnych strategii można przytoczyć wiele. Są one zawsze nośnikami określonych problemów karmicznych. Jak powstają wzorce karmiczne, prześledzimy w następnym rozdziale.

/Artykuł ma wartość wyłącznie informacyjną, dot. tradycyjnych wierzeń buddyjskich i  nie jest odbiciem prywatnych poglądów autorki bloga/

EUGENIUSZ FAJDYSZ  „KARMA A URAZY PSYCHICZNE”

• Historia Buddy

• Karma jako siła. Ujęcie buddyjskie i przykłady.

• Być Zorbą czy…Buddą?

• Oświecenie – wielki mit.

• Poznawaj siebie – podejście Zen

• Asztawakra Gita, czyli poznanie absolutu