Tagi
archetyp, archetypy, assurowie, bogowie, buddyzm, demony, schematy, tradycyjne wierzenia buddyjskie, tybetańska księga umarłych, wzorce, zwierzęta, Świadomość
Zgodnie z założeniami tradycyjnego buddyzmu, przyczyny cierpień i odradzania się tkwią w szkodliwych, destrukcyjnych namiętnościach i skłonnościach czyli stereotypach zachowania oraz w zniekształconym postrzeganiu świata, zaciemniającym jego prawdziwy obraz i wciągającym ludzi w ślepy pościg za zadowoleniem i przyjemnymi doznaniami. Zamroczone niewiedzą życie podobne jest do narkotycznego „haju”, dającego co prawda krótką chwilę złudnej euforii, ale i trzymającego w uścisku uzależnienia. Rezultatem takiego trybu życia jest postępująca degradacja duchowa, wzmocnienie pierwiastka zwierzęcości, wyniszczenie organizmu i śmierć.
Tradycja buddyjska wyróżnia trzy podstawowe motywy jako przyczyny (hetu) życia nieoświeconego. Jest to chciwość i przywiązanie do tego, co się posiada – symbolizowane przez czerwonego koguta, następnie nienawiść, złość i odraza – przedstawiane jako zielona żmija oraz ignorancja, uleganie złudzeniom, ślepa pogoń za zapewnieniem sobie przetrwania za wszelką cenę i tym samym pozostawanie w kole wciąż nowych wcieleń – ten ostatni motyw symbolizowany jest przez czarną świnię.
Te trzy główne „splamienia” umysłu są motywami archetypowymi, obrazami wielopłaszczyznowej rzeczywistości, których nie da się wyrazić w sposób jednoznaczny w formie ścisłych określeń świata trójwymiarowego. Do przekazania ich znaczenia bardziej stosowne są porównania, analogie, symbole i przypowieści. Zawsze należy przy tym pamiętać, że każdy z tych opisów jest zaledwie projekcją obiektu o wielu aspektach, nigdy nie będącą w stanie wyczerpać całego bogactwa jego treści. Przypomina to próbę przedstawienia ogromnego, wielokondygnacyjnego i rozległego gmachu na płaskim zdjęciu. Nawet jego fotografie z wszystkich możliwych stron, łącznie z pomieszczeniami wewnątrz, nie zastąpią bezpośredniego, całościowego wglądu oraz poznania go poprzez własne doświadczenie. Podobnie jest z archetypem – można go poznać jedynie w odmiennym stanie świadomości, poprzez własne doświadczenie wewnętrzne.
Inną istotną właściwością archetypów jest brak między nimi wyraźnej granicy, zlewają się ze sobą jak fale. Z tego powodu trójka zwierząt symbolizujących trzy główne ułomności naszej natury przedstawiona jest w ruchu. Kroczą jedno za drugim po okręgu, trzymając w pyskach ogon poprzednika. Zlewanie się obrazów archetypowych jeszcze bardziej utrudnia ich przekaz za pośrednictwem dostępnych nam narzędzi, na przykład języka, rodzi wiele sprzecznych poglądów i nielogiczności.
Z tego względu europejscy uczeni długo nie mogli zrozumieć, a większość nie rozumie nadal, fundamentalnych pojęć i obrazów religii ezoterycznych, zawsze mających naturę archetypową. Do religii tych należy nie tylko buddyzm, motywy archetypowe występują również w tradycji chrześcijańskiej.
Odkrywanie pełnego znaczenia archetypów przedstawiających trzy główne splamienia umysłu odbywa się w buddyzmie tybetańskim poprzez obrazy pięciu trucizn będących rezultatem tych ułomności, opisanych jako pięć różnych stereotypów zachowania, które ujawniają się w sześciu światach samsary. Przedstawia je opis dwunastu faz procesu karmicznych wcieleń.
Do pięciu trucizn należą: błądzenie, nienawiść, chciwość, zawiść i pycha. Cechy te ujawniają się jako rezultat trzech głównych szkodliwych ułomności ludzkiego umysłu, z racji jednak ich archetypowej natury mogą uwidaczniać się z różną intensywnością w różnych sferach egzystencji. Związek pomiędzy trzema podstawowymi przyczynami a pięcioma truciznami przedstawiony został na wykresie. Określenie „pięć trucizn” bierze się stąd, że w buddyzmie niepełna świadomość traktowana jest na równi z chorobą, zatruciem. Postać Buddy pomagającego odzyskać pełną świadomość nosi nazwę Buddy Uzdrawiającego. Dla każdej z pięciu trucizn przejawiających się najjaskrawiej w jednym z sześciu światów samsary stosuje się inny zestaw środków leczniczych, czyli określonych obrazów, mantr, symboli itp.
Każda z trucizn przynależy do jednego ze światów samsary, ale występuje także we wszystkich pozostałych, choć w mniejszym natężeniu. Błądzenie najsilniej przejawia się w dwu światach – bogów i zwierząt. W świecie bogów ujawnia się jako nieodróżnianie rzeczywistości od iluzji oraz nieuświadamianie sobie kruchości życia i ograniczających go ram czasowych. Jego mieszkańcy koncentrują się na pogoni za przyjemnościami zapominając, że rozkosze rajskiego żywota miną wraz z wyczerpaniem się złoża pozytywnej karmy. Beztroskie przebywanie w raju, jakim jest świat bogów, stanowi poważną przeszkodę w prawidłowym rozumieniu rzeczywistości, utrudnia rozwój duchowy oraz zabija współczucie dla istot znajdujących się w mniej uprzywilejowanej sytuacji.
Człowiek zamieszkujący świat bogów może w rezultacie spaść ponownie na niższy poziom wcieleń. W skrajnej formie błądzenie uwidacznia się w świecie zwierząt, gdzie przybiera postać otępienia, całkowitej ignorancji, niedorozwoju intelektualnego i zawężonej świadomości. Osoby przebywające w świecie zwierząt zdominowane są przez rządzące nimi instynkty i strach przed prześladowcą.
Sferą egzystencji zdominowaną przez nienawiść jest piekło. Niewyobrażalne cierpienia, jakim poddawane są przebywające w nim istoty, są nie tyle karą, co odzwierciedleniem ich własnych czynów popełnionych w minionych wcieleniach i dają im możliwość zaznania ich skutków. Są oczyszczającym ogniem, który rozbudza wrażliwość i sumienie, uwalnia z obciążeń karmicznych i otwiera drzwi ku lepszym formom istnienia.
Chciwość i zachłanność związane są ze światem głodnych duchów (pretów) opętanych nienasyconą żądzą posiadania i doznań. Każda próba zaspokojenia tych pragnień wzmaga ich siłę oraz pogłębia poczucie niezaspokojenia. Próby te są jak gaszenie pożaru benzyną i dalsze rozprzestrzenianie pożogi. Głodne duchy często nawiedzają miejsca swego poprzedniego bytowania, ponieważ przykute są do nich mocą przywiązania i niezaspokojonych pragnień. Pojawiają się jako nocne zjawy, goście seansów spirytystycznych, wampiry wysysające z ludzi energię życiową itp. .
Świat assurów – wojowniczych półbogów, demonów i tytanów – to sfera, w której najsilniej przejawia się zazdrość. Trucizna zazdrości rodzi wrogość i zagrzewa do walki. Jej podstawowym przejawem jest siła.
Wreszcie pycha, arogancka duma i wygórowane mniemanie o sobie, to główna ułomność świata ludzi. W świecie tym istnieją największe szanse uświadomienia sobie własnej natury oraz przeżycia natchnionych wglądów. Wykorzystanie tych możliwości dane jest jednak tylko tym osobom, które pokonały iluzje wszystkich pięciu trucizn, przede wszystkim zaś dumę. Pozostali mieszkańcy świata ludzi wiodą życie oddając się przyjemnościom, zabiegając o bogactwo i władzę. Co ciekawe, pokonanie pychy zajmuje centralne miejsce także w tradycji chrześcijańskiej, zwłaszcza prawosławnej.
Trzy główne splamienia umysłu oraz pięć trucizn rodzą i utrzymują w nas iluzję własnego „ja”, tj. wyobrażenie o sobie jako istocie żyjącej wyłącznie lub przede wszystkim dla siebie i w sobie samej, oddzielonej od reszty żywych istnień i wszechświata. Przekonanie to, często trwające przez wiele wcieleń, rodzi cierpienia i niemożność wyrwania się z koła samsary.
Buddyzm dzieli cykl reinkarnacji na dwanaście faz, nazywanych Dwunastoczłonowym Kołem Zależnego Powstawania. Każda faza tej formuły jest konsekwencją wszystkich pozostałych ogniw i jednocześnie ich przyczyną. Współzależność ta widoczna jest w graficznej formie kręgu podkreślającego ciągłość cyklu, brak początku i końca. O szczegółach 12-fazowego cyklu egzystencji można przeczytać w książce A. Govindy Podstawy mistycyzmu tybetańskiego. Nas interesują tylko logiczne podstawy tej struktury.
Przyjście na świat wynika z dążenia do wcielenia się w ciało fizyczne, dla którego naturalna jest żądza życia. Żądzę tę podsyca pragnienie posiadania wszystkiego, co daje ciału zmysłową rozkosz, a ta z kolei zależy od zdolności odróżniania doznań przyjemnych od nieprzyjemnych. Zdolność odczuwania pojawia się wraz z rozwojem świadomości, która potrafi odbierać bodźce ze świata zewnętrznego kształtującego nasze zachowanie. Świadomość gromadzi ponadto karmiczne stereotypy minionych wcieleń, formowane przez egoistycznie ukierunkowaną aktywność, żywiącą się iluzją oddzielenia od świata i innych ludzi. Zrozumieć najgłębsze przyczyny i mechanizmy powstawania stereotypów zachowań pomaga współczesna psychologia głębi.
Jak już wspominaliśmy, zewnętrzne motywy zachowania zależą od środowiska – zdolności człowieka do przetrwania, prokreacji, utrzymania równowagi fizjologicznej i społecznej. Dla motywów wewnętrznych natomiast najważniejszy jest stan psychiki, równowaga emocjonalna i duchowa. Zakłócenie wewnętrznej harmonii może być spowodowane dążeniem wyłącznie do zewnętrznych celów, lecz nie zawsze. Krótkotrwałe uczucie szczęścia możliwe jest na przykład dzięki nowemu, cennemu nabytkowi, ale można je przeżyć także obcując z przyrodą, podczas modlitwy lub medytacji. Zdarza się jednak, że mimo prestiżowych nagród i materialnego bogactwa pozostajemy niezadowoleni, z poczuciem wewnętrznej pustki. Ukierunkowanie na cele zewnętrzne jest strategią polegającą na tym, że stan wewnętrznej harmonii osiągany jest za pomocą zaspokojenia potrzeb materialnych, zdobycia przywilejów społecznych itp.
Obserwując proces powstawania mechanizmów zachowań i kształtowania się stereotypów reagowania można zauważyć pewną prawidłowość. Punktem wyjścia jest zawsze pojawienie się uczucia, że czegoś nam w życiu brakuje. Następnie pojawia się pragnienie, aby usunąć ten brak i na powrót znaleźć się w stanie wewnętrznej harmonii. W tym właśnie momencie stajemy przed wyborem sposobu zaspokojenia pragnienia, a więc w pierwszym punkcie bifurkacji, czyli rozwidlenia dróg. Jedna droga to zaspokojenie potrzeby, druga – praca z wewnętrzną energią, praną. U podstaw uczucia niedosytu, braku lub harmonii leży pewien stan psychoenergetyczny oraz wzajemny stosunek materii subtelnej i rzeczywistości, dlatego też druga droga jest metodą prawdziwie skuteczną. Wymaga ona jednak transformacji na najgłębszym poziomie i wielkiej dyscypliny. Większość ludzi wybiera drogę pierwszą, łatwiejszą, lecz wciągającą jeszcze głębiej w niewolę namiętności i żądz oraz karmicznych wcieleń.
Po dokonaniu pierwszego wyboru, powstaje konieczność następnych decyzji, ponieważ zaspokojenie potrzeb może być realizowane na różne sposoby. Wyłania się drugi punkt bifurkacji, kolejne rozwidlenie. Najbardziej naturalne wydaje się bezpośrednie zaspokojenie pragnienia, nie wszystkie życzenia mogą być jednak spełnione, na przeszkodzie stoi często wiele uwarunkowań społecznych, względy etyczne itp. W podobnej sytuacji można uwolnić się od uczucia braku w sposób pośredni, poprzez tzw. przesunięcie aktywności na czynności nie związane z danym celem (np. obgryzanie paznokci, miętoszenie chusteczki w chwilach zdenerwowania, itp.) bądź poprzez aktywność zastępczą (nieuzasadniona agresja w stosunku do osób postronnych, wyładowywanie negatywnych emocji w domu na najbliższych osobach itp.).
Innym sposobem pośredniego uwolnienia się od potrzeby jest jej usunięcie poprzez zmianę wewnętrznego nastawienia, tj. zmianę wewnętrznego stanu psychiki bez widocznych oznak zewnętrznych. Może się to odbywać za pomocą tłumienia, czyli zablokowania i przeniesienia niezaspokojonego pragnienia w sferę głębokiej podświadomości lub za pomocą sublimacji – wykorzystania energii niezaspokojonej potrzeby do innej, ważniejszej aktywności. Klasycznym przykładem sublimacji jest zamiana energii seksualnej na twórczą (20, 22). Choć termin „sublimacja” pojawił się dopiero w psychoanalizie, jego idea znana była i z powodzeniem stosowana w dawnych praktykach ezoterycznych. Przykłady korzystania z tej techniki zawiera mitologia starożytnych Indii. Znana była tam pod nazwą „tapas” jako świadome ograniczanie zwierzęcych pragnień (post, długie pozostawanie w niewygodnej pozycji, ograniczenia seksualne itp.), które rozbudzają bardzo silną motywację do nieprzeciętnych dokonań. Technika ta znana jest także w hinduskiej tantrze. W tradycji tantry silne podniecenie seksualne jest kontrolowane tak, aby nie wystąpił orgazm. Energia ta stanowi źródło ogromnej siły magicznej (15, 16).
Obok stłumienia i sublimacji istnieją jeszcze inne, bardziej bezpośrednie formy oddziaływania na psychikę człowieka, które regulują stopień intensywności pragnień. Należą do nich nowoczesne metody stymulacji elektrycznej różnych obszarów mózgu oraz oddziaływanie za pośrednictwem różnego rodzaju pól oraz substancji narkotycznych. Nie można też pominąć technik magicznych i sugestii, a także ich najnowszych modyfikacji uwzględniających wiedzę psychotroniczną. Mimo jednak tej obfitości metod sterowania siłą pragnień zdecydowana większość ludzi zajmuje się ich bezpośrednim zaspokajaniem. Ponieważ pełne zaspokojenie wszystkich potrzeb jest po prostu niemożliwe, pragnienia szczególnie silne kompensowane są poprzez przesunięcie aktywności, aktywność zastępczą bądź tłumienie. Podobne podejście nie sprzyja jednak duchowemu dojrzewaniu, lecz wciąga coraz bardziej w przestrzeń iluzji. Choć sublimacja silnych zwierzęcych pragnień byłaby postępowaniem najbardziej korzystnym i pożądanym, decydują się na nią tylko nieliczni, wymaga ona bowiem od człowieka określonego poziomu rozwoju duchowego już na samym początku drogi.
Tak więc w zależności od dokonanych wyborów kształtuje się określona strategia uwalniania napięcia związanego z niezaspokojonymi pragnieniami oraz dostarczania sobie doznań przyjemnych, podtrzymujących nasze dobre mniemanie o sobie. Strategia ta zazwyczaj stanowi oryginalną mieszaninę wszystkich wymienionych wyżej sposobów i to ona właśnie decyduje o niepowtarzalnym portrecie psychologicznym danej osoby, wywołując różnice między ludźmi.
Na strategię zachowania składają się również wzorce karmiczne. Ta część psychiki, która ukształtowała się w wyniku określonych stereotypów karmicznych, jest najtrwalsza i najbardziej odporna na wszelkie zmiany, kryje też w sobie zalążki sytuacji prześladujących człowieka przez całe życie. Na tym poziomie psychiki różnice między pierwiastkiem jasnym i ciemnym widać najwyraźniej.
Oto kilka przykładów różnych strategii uwalniania się od napięć wywołanych przez niezaspokojone pragnienia i kształtujących różne typy osobowości:
Pierwszym jest „ucieczka od problemu”. Polega ona na zagłuszaniu zasad niczego problemu i pojawiającej się w rezultacie frustracji za pomocą jakiegoś przyjemnego „zagłuszacza”, takiego jak smaczne jedzenie, seks, rozrywki itp. Nierzadko metoda ta prowadzi do silnego uzależnienia się od alkoholu, narkotyków itp.
Drugim sposobem jest „utożsamianie się z mocarzem”. Strategia ta kształtuje typ zachowania charakterystyczny dla świadomości rodowo-plemiennej, której korzenie tkwią w zamierzchłej przeszłości. Polega ona na oddaniu prawa do decydowania i wyboru silnemu liderowi, rezygnacji z samodzielnego rozwoju i odpowiedzialności. Lider staje się z jednej strony bezlitosnym tyranem, z drugiej jednak obrońcą i gwarantem bezpieczeństwa. Dla słabego, bezwolnego człowieka uosabia on pewność, porządek i równowagę. Stereotyp ten kształtuje się we wczesnym dzieciństwie u dzieci żyjących w trudnych warunkach, bez miłości i ciepła, obrażanych i krzywdzonych przez silniejszych. Często utożsamiają się one później z jednym z tyrańskich wodzów historycznych lub żyjących współcześnie – Napoleonem, Hitlerem, Stalinem. Taką osobowość łatwo jest kontrolować i rzeźbić, toteż stanowi ona idealny typ dla ustrojów totalitarnych. Gdy napięcie wywołane głęboką frustracją przekracza granice wytrzymałości takiej osoby, może przekształcić się w chorobę psychiczną. Chory jest wówczas przekonany, że istotnie jest Iwanem Groźnym, Berią itp.
Innym przykładem strategii uwalniania się od napięć jest „wiara w świetlaną przyszłość”. Istnieje typ ludzi, którzy gotowi są do każdych wyrzeczeń i ofiar w imię bardzo odległego celu. W religii celem tym jest na przykład nagroda po śmierci. Podejście to najczęściej występuje u wielkich działaczy społecznych i reformatorów, ale także u fanatyków i rewolucjonistów. W każdym przypadku są to osoby, które dokonały w sobie sublimacji zwierzęcych instynktów i posiadają silną wolę.
Podobnych strategii można przytoczyć wiele. Są one zawsze nośnikami określonych problemów karmicznych. Jak powstają wzorce karmiczne, prześledzimy w następnym rozdziale.
/Artykuł ma wartość wyłącznie informacyjną, dot. tradycyjnych wierzeń buddyjskich i nie jest odbiciem prywatnych poglądów autorki bloga/
EUGENIUSZ FAJDYSZ „KARMA A URAZY PSYCHICZNE”
• Karma jako siła. Ujęcie buddyjskie i przykłady.
Rozwój i Świadomość 